Дамјан Крстановиќ
Што сѐ може да претставува едно мало шарено стаклено топче? Украс? Дар? Џамлија? Тие прашања ми се мотаат низ глава додека како патник-намерник поминувам низ улиците на Белград. Гледам две момчиња во сенката на закржлавеното стебло како весело играат џамлии на правливата земја во паркот. Очигледно се од различни културни средини, ама гајле им е за тоа. Нивните весели погледи и возбудените гласови будат во мене сеќавања, а едно гласно „клик“ ме враќа во сопственото минато.
Беше тоа деветтата година од мојот живот, а 93-та во Осиек. Имав чувство дека како мачка веќе имав искористено неколку години од тие девет. Седев на правливата земја во сенката на јаворот, кој беше искапен од јаркото летно сонце и играв џамлии. И покрај жештината и омарнината, многу луѓе беа надвор. Како некакви гуштери уживаа во сончевите зраци, а насмевката почна да се враќа на нивните лица.
Друштвеноста не ми беше силна страна, така што си играв сам со себе. Вредеше да се искористат последните денови пред училиште за денгубење и забава. Уличните правила на играње џамлии не ги ни познавав, туку си играв онака како што мене ми одговараше. Малите топчиња ќе ги соберев на купче, ги гаѓав со големото топче или ќе ги наредев во цик-цак формација и потоа се обидував да ѕвекнам една низ таа шума, без да ги пипне другите.
„Може ли да си играм со тебе?“ Прашањето ме фати неподготвен, како исплашено животно. Не мислев дека има некој покрај мене, а уште помалку се надевав дека некој сака да си игра со мене. Погледот ми откри момче со малку потемен тен, речиси златест, веројатно добиен од летното сонце. На себе имаше крпени патики, кратки гаќички кои некогаш одамна биле виолетови, и испрана зелена маица. Лицето му беше тесно и весело, а косата како онаа што сите деца ја цртаат на чичко Глиша.
„Може.“
„Како играш, на шлајка[1]?“, ме праша среќно додека седнуваше на земја крај мене.
„Не знам.“
„Нема врска, ќе ти покажам.“ Не ме исмеваше што не ги знам правилата, туку ми покажа како и што треба да се направи, како големото куче што го учи малото да душка. Нацртавме поле, направивме дупка во земјата и поминавме часови гаѓајќи една џамлија со друга. Бидејќи јас не можев да погодам речиси ништо, ми покажа како да ја држам џамлијата и кој начин тој го користи за да биде попрецизен. Бев страшно љубоморен на него тогаш што толку добро му оди. Години подоцна ќе сфатам дека тоа било завист, а не љубомора.
Како што се појави нагло, така изненадно објави дека мора да си оди. Му подарив една џамлија што ми беше најмалку драга. Бев сигурен дека ни нему нема да му се допаѓа, ама неговите светлозелени очи радосно засветкаа. Истиот миг баш таа, најгрдата џамлија, ми стана најдрага и си ја посакав назад, ама сепак не ја побарав.
„Фала“, ми рече со насмевка од уво до уво, а потоа потрча дома.
Тоа лето веќе не го видов.
„Деан побегна во Србија, каде што и припаѓа“, објави задоволно нашата учителка со прав поглед и чпртав нос на првиот училиштен ден. Притоа со презир гледаше во мене и во мојот пријател Јосип. Единствените двајца што не одеа на веронаука. За да го потполни своето задоволство, ни раскажуваше приказна за тоа како Хрватите на овие простори се од седмиот век. И тогаш се случи чудо. Или, подобро кажано, живот кој сака да си поигра со човекот. Овојпат судбината си поигра со нашата учителка кога директорот на другиот училиштен час доведе нов ученик во одделението. Ученик што само јас го познавав и поради тоа испаднав главен тој ден. Беше тоа Ибрахим од околината на Добој. Момчето со џамлиите.
Поради својот весел табиет и тенденцијата да тресне и да остане жив, им стана омилен речиси на сите, во рок од „одма“, што мене ме изненади. Очекував дека ќе го обележат како да е „нивни“, а не наш, поради она што учителката порано го зборуваше. Дури потоа ќе сфатам дека децата дејствуваат по принципот мајмунот гледа, мајмунот прави. Од таа причина не треба да им се суди, зашто тие насила се трудат со своите мали глави да проценат што е добро, а што криво. А кога моралната вертикала, како кај нашата учителка, задоволно го обзнанува своето мислење, што друго можат тие мали глави освен да се согласат.
Ибро по кратка постапка ми стана најдобар пријател, а бидејќи се презиваше Мујановиќ, понекогаш го викав и Мујо. Бидејќи спаѓаше меѓу муслиманите, ни тој не одеше на веронаука, ама си сакаше да го зафркава нивниот учител, така што ќе седнеше пред вратата од училницата и гласно ќе се провикнеше: „Ја би идел на веронаука.“ Кога овој ќе ја отвореше вратата, Ибро ќе почнеше да се клања, што предизвикуваше салви на смеење од двете страни на вратата. Токму поради ваквите работи на сите им беше симпатичен, ама ретко кој се дружеше со него надвор од училиште освен мене.
Учебната година пролета дур да трепнеш, а кога почнаа празниците Ибро и јас се најдовме под истиот оној јавор.
„Да ти ебам, Мујо, избањај се“, безобразно го изговори тоа едно од момчињата со кои игравме џамлии, гледајќи во неговиот голем белег на вратот.
„Будало, тоа му е од раѓање, и не го викај Мујо“, возвраќам храбро.
„Ти можеш, а јас не, ха? Дволичен Србине!“
По тоа, ситуацијата ескалираше. Почнавме да се туркаме и за многу кратко време завршивме валкајќи се по правливата земја. Поради правот во очи, сигурно поради ништо друго, сите побегнавме во некој свој правец.
„Морам во кујната по ручек“, објави Ибро, откако се измивме во нечиј двор во кој побегнавме по тепачката.
Мислев како е време за разделба и речиси се свртев и јас да си тргнам дома, кога додаде: „Сакаш со мене? Денес е петок, може ќе има и колачи.“
„Може“, возвраќам без размислување.
Возбудено протрчавме низ неколку улици и задишани стигнавме до народната кујна. Ибро влезе внатре со своето картонче за храна, а јас го пречекав пред врата. По неколку минути весело излезе надвор и веднаш почна да буричка по кесата со храна.
„Да видиме дали има колачи.“
Внатре имаше топол оброк за тројца, во три споени метални лончиња. Во едното имаше студена матна супа, во другото некакви компири, кои изгледаа како некој веќе да ги џвакал, а во третото три „бечки“ шницли, чија презла се распаѓаше од влага. Во посебна вреќичка отстрана имаше зелка – салата и три јаболка, од кои едното беше загниено. Ништо од сето тоа не мирисаше примамливо.
„Нема колачи“, тажно објави Ибро, откако детално ја прегледа содржината на вреќичката.
„Нема врска, секако не сум гладен“, возвраќам воздржано. Се надевам дека нема да забележи дека и јас сум разочаран поради недостигот од колачиња.
Додека си одевме дома, повторно налетавме на Иван. Беше на спротивната страна од улицата во некое друштво, каде што го гледаа со воодушевување.
„Еј, педери! Вратете се од каде што сте дошле“, викна кон нас и фрли камен.
Ние двајцата овојпат не размислувавме премногу, туку го забрзавме чекорот кон дома. Не сакавме да трчаме, зашто тоа ќе покажеше дека се плашиме.
„И избањај се, смрдливец!“, се чу оддалеку.
Следните неколку улици не проговоривме ни збор, а Ибрахим тажно гледаше во земја.
„Што е?“
„Знаеш. Не ми е од раѓање ова“, вели тажно, додека со раката покажуваше кон дамката на вратот.
Не знаев што да речам, зашто никогаш го немав видено Ибрахим толку тажен. Знаев само дека го мразам тој мрсулав Иван. Години подоцна ќе научам дека омразата раѓа само омраза и дека не треба да се мразат дури ни оние што не нѐ љубат нас поради тоа што сме различни.
„Можеби стварно сум валкан“, додаде тој по некое време, и натаму скршено.
„Ма, не будалеј, ти си супер.“
Таа случка нѐ зближи уште повеќе. Жешките летни денови ги поминувавме во разни игри, на капење, ловење риба, „војување“ со водени балони со Иван и неговата банда. Кога ситуацијата беше најдобра и се чинеше дека станавме неразделни, се случи животот. Се скаравме во сенката на јаворот за една стаклена џамлија. За детски глупости. Ибрахим тажно ја фрли џамлијата на земја и си отиде дома. Знаев веднаш дека сум јас крив, ама немав сила да му го признаам тоа.
Следниот ден отидов на викендичка со семејството. Таму се задржав сѐ до почетокот на новата учебна година. Додека одев кон училиштето, размислував за Ибро. Одлучив да му се извинам штом го видам, ама веќе не го видов. Како што дојде во мојот живот, така и си отиде од него. Во сенката на стариот јавор, искапен од јакото летно сонце, како некаква комета, која поминува покрај Земјата во интервал од неколку столетија. Животните патишта така неочекувано се спојуваат и потоа повторно се расплетуваат, како врвките на чевлите. И колку и да бевме заедно, пак не излегов ништо подобар од оние што нѐ прогонуваа. Единствено што остана е сеќавањето на времето што го поминувавме заедно и една зелена џамлија. Малото стаклено топче на кое паѓа сенка со човечки облик. А јас стојам замислено над зажарената земја и се прашувам што сѐ може да претставува. Пријателство? Љубов?
„Чичко!“, глас недалеку од мене ме тргна од вкочанетоста. Му припаѓа на малечко русокосо момче. Друго момче, со потемен тен и кадрава коса стои близу до мене со подадена рака. Има очи со боја на стаклено топче.
„Може да ми ја подадете џамлијата?“
Со насмевка им го подавам топчето, а тие двајцата задоволно трчаат на своето старо место во сенката на дрвото.
Што сѐ може да претставува една џамлија?
Понекогаш и цел свет.
Превод: Ѓоко Здравески
[1] Дупче во земјата што треба да се погоди со џамлијата. Играњето на шлајка е еден од начините на играње џамлии: за да се победи противникот, треба да му се погоди џамлијата и да се погоди шлајката (заб. на прев.)
Дамјан Крстановиќ
Дамјан Крстановиќ е роден во 1984 година во Осиек, каде што под влијание на околностите завршил преддипломски студии на Економскиот факултет. Бидејќи од економијата не бил задоволен, на 30 години почнал активно да пишува. Ги објавил следните раскази: „Море“ („РЕ“, риечко списание за уметност и култура), „Прикази“ (награда „Вранац“ за најдобар расказ 2015), „2184“ (финалист на натпреварувањето Sea of Words, Барселона 2015), „Песната на мртвото момче“ и „Прикази“ („Књижевна ревија“, огранок на Матица хрватска - Осиек). Во моментов живурка како стручна помош во Центарот за мир, а во слободно време пробува да го заврши својот прв роман.
ažurirano: 01/02/20
