Срѓан Гагиќ
„Симни се од телевизорот, стоко безопашеста!“, вреска татко ми во бездушниот рамен екран од телевизорот, од кој се криват секогаш истите лица што слабо се грижат за нервите на татко ми, големиот зелен гуштер кој се развлекува по кадифето на позајмениот двосед и удира со јазикот по виртуелните непријатели, кркори и со рацете граби во празно. Среде челото му излегува големата пулсирачка жила, неговото трето око што сѐ гледа и длабоко проживува, се помрднува и потскокнува како гладен црв под себореичниот покрив, па пцуе и им се заканува на овие што не го слушаат и што и онака не се плашат од пцовки и закани.
Потоа го слушаме истото: дедо партизан, тој комунист, а ние му доаѓаме како најслаба алка на достоинственото семејно стебло кое конечно ќе изгние со нас; ние сме гнили јаболка во садот кои околу себе ја шират неизбежната епидемија на пропаѓањето, конечната смрт што доцни со децении. На пописот на населението инсистираше во полето националност да се напише – горд Југословен со хрватско потекло, со постојано живеалиште во Србија. Попишувачот се обиде да му ги објасни правилата на игра, но соочен со гневот на татко ми, се откажа од намерата, па на своја иницијатива и поради ситна пакост напиша кратко: Србин.
„Гледај го овој што се тртка по цел ден на телевизија! Па, кој кур си ти сега?!“ Така потпрен на двоседот, додека мавта со рацете и се заканува со искривен показалец, потсетува на гуштер превртен на грб за кој, во суштина, нема помош.
„А што си ти, мој сине? Кур на точак. Крај.“
**
Памтењето е секогаш тука некаде. Вчера се сетив на тешките дрвени ролетни на прозорците на Стела кои не ги сакав. Носеа мрак во собата, дури и во лето, а светлоста во тенки линии ја пресекуваше просторијата во која од сѐ јасно се гледаа само честичките прашина, што тромаво лебдеа во воздухот… Како мрени, една по друга, се спуштаа и се креваа пред моите очи; децата врескаат од количките, родителите шетаат тромаво и се прашуваат на какво врескаво чудовиште му дале живот, домашните мачки незаинтересирано се развлекуваат по бедемите, а јас час ги гледам, час не ги гледам, и за мене сите тие повеќе се слики отколку живи. Видикот ми го пресекува фантомската ролетна, а од сонцето како светулки ми треперат пегите пред окото. На балконот, на претпоследниот кат од зградата, јас сум туѓо тело што земјата насилно се обидува да го отфрли низ прорезите на минатото.
Како и другите, мораше да појде и Стела, и со неа Макс, кој веќе следниот ден цркнал некаде по пат. Ги пакуваше чиниите и есцајгот, врамените слики на кои се муртеа покојниците. Во првите години од војната умре и дедо, незабележливо и тивко, па многумина и денес мислат дека е жив. По него најмногу страдаше таа, зашто во големата приземна куќа со четири соби живееше сама со Макс, кој од смртта на дедо начисто стана сенилен и само стоеше свртен кон ѕидот, со начулени уши и исплазен јазик и ѕуреше во невидливите инсекти кои пред неговите ќорави очи испишуваа тајни пораки. Стела веруваше дека Макс гледа во дедо, чијшто дух, белки, се развлекуваше по надворешниот ѕид на куќата, па Макс оттогаш посебно го негуваше, но на старото и уморно куче, главно, му беше сеедно и чекаше инвазија на невидливи мравки да му го окупира телото и да го ослободи од ревмата и животот. „Ќе се вратиме брзо“, велеше мајка ми, додека градите под лесната кошула ѝ трепереа како во грозница. Ги бираше книгите што ќе ги понесе, но вистина е дека пред очите ѝ беше само ужасот на неизвесноста и дека наместо сликите и насловите на кориците, гледаше матни и мрачни визии на иднината. А јас, стоејќи на довратникот, гледав во густата тешка завеса на двокрилниот прозорец и некаде длабоко во себе бев среќен што тие остануваат сами во таа куќа.
Последните години Стела живееше во домот на другиот брег на реката, во голема куќа која беше само малку помлада од неа. Ние ја посетувавме во смени, сите освен татко ми, а се чинеше никогаш доволно. Кога и да се вратеше од кај Стела, мајка ми беше уморна и молчалива. Можеше да ја почувствува близината на нејзиниот крај на кој не е спремна. Ќе седнеше на масата во кујната и лупеше компири за вечера додека немаше доволно за да се нахрани половина зграда. Потоа ќе воздивнеше, бришејќи ги солзите со каллива дланка и никој не се осмелуваше да пријде да ја теши, зашто тоа во нашето семејство не се правеше. Премолчено верувавме во лековитоста на солзите иако со години станувавме резистентни на тој лек. И иако не бевме сосема свесни за причината за страдањето на мајка ми, знаевме дека нема утеха, а белки со времето и таа доаѓаше до истиот заклучок, па до денот на смртта на Стела и самата престана да плаче. На погребот на баба ми мајка ми дури и пееше.
Татко ми негодуваше што се трошат пари за луксузирање на Стела, но тоа никогаш не се доведуваше во прашање. „Нека се врати таму. Белград не е ваш!“ велеше татко ми и шмркаше над својот чај. „Нека оди таму, па нека цркне. Не сум јас Рокфелер.“
И јас ја посетував Стела; кога немаше да најдам ниедна друга добра причина да го избегнам враќањето дома, ќе одлучев великодушно да ја посетам и да поминам уште некој час далеку од својата кула и нејзиниот несреќен клучар. Во разлистаниот двор на домот, во кој како стеници се начичкале луѓе на залез, како последни треперења кои опоменуваат дека наскоро настапува смртта, имаше нешто свечено. Стела, која цел живот водеше битка против мракот на своите тешки дрвени пердиња, се најде во најсветлата куќа на светот. Но, Стела повторно некако ја излажа мракот, заштo набрзо по доаѓањето во домот речиси сосема ослепе. Нејзините сиви, воденести очи станаа слепи; обично гледаше кон некоја невидлива точка која ги сумираше сеќавањата како слики и таа, веројатно, и тогаш ги гледаше некаде внатре од скриената страна. Јас во тој поглед го гледав она што можеби таму воошто го немаше или сето тоа и беше во Стела, но ние престанавме да ја гледаме во оној миг кога го напуштивме родниот крај. Кога се измести од својата природна сценографија, кога исчезнаа големите мрачни прозорци, цветните престилки и брашнестата кујнска маса, можеби уште тогаш исчезна Стела или таа за нас остана погребана, затрупана под темелите на својот дом, закопана под дудинката во дворот, а на местото на нејзините гради -забоден калем од кој некои други деца ќе се хранат со овошје.
Не размислував долго за неа, на нашите средби и на она што следи, но тие слики со години подоцна се јавуваа и одново се испишуваа, и се допишуваа, впрочем, умот радо ја разградуваше меморијата и фалсификуваше сѐ што треба. Сега, ми се чини, последниот пат некаков трепет ми претрча долж ʼрбетот и полугласно зацимолев. Или само помислив: циу!, додека неподмачканите шарки ја затвораа капијата зад мене и ја одработија работата место мене.
Ќе се вратиме низ една друга капија – мајка ми и јас. „Најдобро би било и да не се вратите. Белград не е ваш!“ Повеќе од болеста која му одземаше сѐ повеќе, татко ми го јадеше фактот дека никогаш повеќе нема да го види местото на кое стана мој татко, војник, офицер. За мене градот во кој се родив е само еден од градовите, никакви спомени, никакво познато чувство; малку неизвесност и желба повторно да ја видам куќата на Стела, матната нервоза која поминува низ коските и ʼрбетот и ми го тресе левото стапало додека прекрстувам нога преку нога. Неповиканиот кој оди од една точка до друга, од „недомот“ кон „недомот“. Ако нема роден крај, нема место на светот кое би те врзало.
Непознат човек ги полева цвеќињата под прозорецот – тие се бели, алуминиумски и сонцето се одбива од нив. „Белград не е наш!“ – одѕвонува во главата татковиот глас и нешто тешко ми ползи од градите кон грлото и јас го замислувам татко ми, мал зелен гуштер како ми лази по мозокот. Странецот се надвива над мирисните леи, со фини ракавици ги собира градинарските бубачки и го заболе курот и за Белград и за нас, и убав е, фин човек, и овде е да создаде свој дом. За некои странците секогаш бевме ние, и тоа е историјата на светот. Белград не е негов и тој е голем зелен гуштер кој ќе умре без сонце. Гледам во прозорците и повеќе не ги препознавам. Тешките дрвени ролетни ги нема и одеднаш сѐ е едноставно бело и чисто. Гледам во куќата без прозорци и мислам: сигурно и тие отишле со Стела. Нема ништо поприродно од тоа, шепотам додека гледам како се тресат млитавите цицки на мајка ми.
**
„Симни се од телевизорот, стоко безопашеста!“ вреска татко ми во бездушниот рамен екран на телевизорот. Чудо на техниката од кое се криват оние кои некогаш нѐ протераа. Татко ми има осумдесет години и сѐ е сиво и тивко. Јас имам двојно помалку и често седам покрај него, зашто нема друго место на кое би отишол. Осумдесетгодишниците се како деца, а четириесетгодишниците – тоа е ништо, луѓе на средина, пред мене нема уште многу, а зад мене мрак. На татко ми секоја вечер пред спиење му варам чај, како што правеше мајка ми, шолја за смирување, која го разгневува. Безопашестите се шепурат по телевизорот, ги провлекуваат рацете низ екранот и грабаат што стигнат по собата. Едната рака ја сече струјата, другата ја исклучува водата, третата ме фаќа за гуша и ме стега. Потоа станувам од фотелјата, откако првиот сон ме скршил и измачил и преминувам во својата соба. Таму веќе се будам, па сосила ги стегнувам очите и мислам можеби така и ќе умрам, но пред очите, како на калеидоскоп, ми се менуваат погледите што ѕиркаат низ тешките дрвени ролетни и најчесто до зори не успевам повторно да заспијам.
Превод: Иван Шопов
Срѓан Гагиќ
роден во 1988 г., во Босански Нови (Нови Град), Босна и Херцеговина. Живее во Белград, каде што е запишан на докторски студии по книжевност. Автор е на книгите поезија „Деца во излог“ (Deca u izlogu, 2015), за која ја добил Бранковата награда и Преодна доба (Prelazno doba, 2016). Уредник е на панорамата Меко ткиво: избор од новата поезија од регионот (Meko tkivo: izbor iz nove poezije regiona. Klub A-302, Filozofski fakultet, Zagreb, 2015). Објавува и книжевни прикази и кратка проза. Во моментов е ангажиран на проектот за избор на воена проза, а како уредник соработува со Treći Trg од Белград. Член е на Српското книжевно друштво.
Контакт: srdjangagic@gmail.com
ažurirano: 31/01/20
