Dragiç Cvjetinoviq
Për këtë nuk flitej. Më keni detyruar, por kam vendosur. Nuk do të them më shumë se kaq. Mjafton: dy fjalë. Madje edhe gjyshi do të pajtohej.
Dhjetë vjet, ndonjë vit më shumë a më pak, jetonte afër nesh. Në ndërkohë ne, së pari unë, pastaj edhe motra ime, u nisëm në shkollë; prindërit e mi i ndërtuan edhe dy dhoma, pastaj edhe një kat, dhe në krye të pronës atë shtëpizën (dhoma, kuzhina, WC-ja e jashtme pak më larg) në të cilën u vendos gjyshi.
Në atë kohë mendoja se gjyshi e ka vështirë që jeton kështu i ndarë. Kodra mbi shtëpi, nja njëqind hapa, më dukej tepër larg. Kur je aq i ri, dihet, rrallëherë i mendon realisht gjërat. Më shumë vjen në shprehje përsëritja e diçkaje që dëgjohet shpesh apo plotësimi i asaj që nuk dëgjohet qartë. Bëhesha sikur po mendoja. Për këtë, për çdo gjë dhe për gjithçka. Për gjyshin dhe për fshehtësinë e tij.
Gjyshi e kishte një fshehtësi: këtë babi e kishte të qartë, por për këtë mami nuk dinte asgjë. Ajo edhe reagonte, më shumë se çdokush. „Duhet ai të jetojë me ne.” I çonte drekë dhe i lante rrobat, por fshehurazi. Babi do të çartej sikur ta merrte vesh. E kur e merrte vesh: fillonin të sharat e shuplakat. Por mami ishte kokëfortë.
Edhe unë fshehurazi shkoja te gjyshi. Fshehurazi edhe nga mami. Gjyshi, përndryshe, edhe vetë më ftonte nganjëherë. Më shihte teksa lozja në oborr, apo e shihja unë atë: lëkundej në karrige përpara derës së kasolles së vet.
Nuk e kishte këmbën e majtë, pak poshtë gjurit. Një trung poshtë gjurit ende kishte mbetur, këmba boshe i varej përfundi, e lidhur nyjë, apo vetëm e pluhurosur. Këmbën e tretë, patericën prej druri, gati nuk e përdorte fare. Gjithandej nëpër shtëpizën e vet mund të lëvizte me kërcime, duke u mbështetur me duar të fuqishme cepeve, mureve, pjesëve të orendive. Paterica rrinte e mbështetur pak buzë derës së hyrjes, pak buzë karriges së drunjtë, dhe mbi të i fikte duqat e cigareve.
E ngriste dorën kur më shihte, dhe kur unë e drejtoja vëmendjen nga ai. Bënte me dorë, nëse kthehesha në drejtim të tij. Nganjëherë vetëm i bëja me dorë. Nëse ndodhte që mami të mos ishte në shtëpi apo të ishte e zënë, shkoja te ai. Ajo kodër, ato pesëdhjetë hapa, më dukeshin të paarritshme.
Kur vdiq gjyshi, për këtë nuk flitej fare në shtëpi. Kur tezja e madhe e mamit, ndoshta një vit përpara, vdiq në një aksident rrugor, të gjithë mbanim zi. Të gjithë qanim, dilnim në qytet dhe njerëzit bënin me kokë, kushërinjtë më përkëdhelnin në kokë mua dhe motrën, dhe na ngushëllonin. E, kur vdiq gjyshi, erdhën tre njerëz të vrazhdë (njëri me shikim dhembshurie, kaq), nxorën ca qese prej plastike, e të nesërmen babi u kthye pak më vonë nga puna, duke e sharë arkivolin se ishte tepër i shtrenjtë; hipi te kasollja e gjyshit, e mbylli derën, dhe kaq.
Gjyshi kultivonte domate poshtë dritares së dhomës. E kishte mbjellë ashtu që të mund t’i vilte frutat pa u ngritur nga shtrati. Gjatë ditëve të verës flinte deri në drekë, e zgjatte dorën për ta vjelur kaftjallin, pastaj rrinte deri vonë në mbrëmje përpara shtëpizës. Lëkundej në karrige, pinte duhan dhe shikonte drejt shtëpisë sonë, por edhe drejt shtëpive të tjera, dhe përtej. Kur vdiq, në vend të domates mbiu pajaseni i cili e mbuloi krejt dritaren.
Disa fotografi i ruante, një libër, dhe gazetat. Çuditesha se si dukej në uniformë, me të dy këmbët. Disa fotografi janë bardhë e zi, në disa prej tyre shihet se uniformën e ka të gjelbër (e ngjyrat e tjera janë qumështore, të derdhura). Gjyshja është me të në disa prej tyre, në cep të fotografisë. Duket e frikësuar. Dora e tij e rëndë mbi supin e saj, apo rreth belit. Hiç nuk më kujtohet gjyshja. Nëse e kam takuar ndonjëherë.
Ndonjë fotografi është prej gazetave, aty shihen epitetet e tij prej oficeri. Është në shoqëri njerëzish të rëndësishëm. Gjeneralësh, diplomatësh, kolonelësh, doktorësh.
Prapë haja dajak kur pyesja për gjyshin. E pastaj babi heshtte, nganjëherë me ditë të tëra. Sendet e gjyshit më ranë në dorë, ashtu fshehurazi dhe me mashtrim. Kishin kaluar dy-tri vjet qëkur vdiq. Isha në shkollë të mesme, më nuk i përgjigjesha kujt. Por babi prapë do të më kishte rrahur po të më shihte. Me librin, me fotografitë. Apo sikur t’i kisha thënë: „Isha te varri i gjyshit.“ Madje shumë herë.
Kur isha më i ri, kur u nisa në shkollën fillore, gjyshi nganjëherë më pyeste si po ia dilja, a kisha miq. Dhe më dëgjonte me vëmendje. Unë në anën tjetër përpiqesha të përgjigjesha me sa më shumë hollësi. Mendoja (përpjekjet e mia të para për të menduar në mënyrë të pavarur) se edhe ai vetë, nëse e nxis, do të tregojë diçka. E pyeta si e kishte humbur këmbën, a kishte gjuajtur me pushkë, e për këto pyetje e largonte shikimin.
Babi një herë tha: „I poshtri ka bërë gjëra të tmerrshme“. Por pastaj nuk tha asgjë për këto gjëra, dhe atë mbrëmje u deh dhe e zuri gjumi pa thënë asnjë fjalë. Në mëngjes mamit ia pranoi se nuk i kujtohej gjë. „Je e sigurtë që nuk kam thënë asgjë?“. Siç dukej atë e kishte brengën më të madhe. E ajo do të kishte dashur më shumë sikur të kishte gënjyer atëherë, në vend se të pohonte: „Asgjë, asgjë“. E ajo ishte edhe e hutuar dhe e dëshpëruar.
Gjyshi e kishte atë librin: besoj se kurrë nuk e ka lexuar. Qëndronte aty mbi televizor, kopertina e fortë, në faqet e brendshme fotografitë e personave të rëndësishëm me uniforma dhe kostume të shtrenjta. Dhe nënshkrimi dhe përkushtimi: e njihte autorin. Si të ishin miq. Sot mezi mund ta besoj këtë. Natyrisht se për këtë nuk flitej asgjë.
Në një fotografi rregullon bajonetën mbi pushkë. Në tjetrën është me gjyshen, janë të rinj, në Rovinj, në plazh. Fundi i dollapit është përplot gjërash të tilla. Të lagështa dhe të zeza.
Në disa grumbuj, poshtë krevatit, poshtë tavolinës në kuzhinë, gazeta të vjetra. Të rejat i përdorte për ndezje të zjarrit. I ruante copëzat e para pesëmbëdhjetë a njëzet viteve. Në gazeta lexonte për disa fshatra nëpër Bosnjë. Shqyente faqet, nënvizonte fjalë, rrumbullakoste emra. Kjo, mbase, në fillim, kur sapo kishte ardhur. I shikoj datat e atyre gazetave, emrat dhe datat. Më vonë, ndoshta u lodh, asgjë nuk nënvizonte. Edhe faqet ishin të tëra, lajmet e sportit dhe programi televiziv.
I pashë copëzat, fotografitë: mund të nxjerrja llojlloj përfundimesh nga e gjithë kjo. Në fund mora guximin, vendosa t’ia çoja babit. „Për çka, në fakt, bëhet fjalë?“, kështu desha ta pyesja. Prita sa të kthehej nga puna, ishte grindur me dikë, dukej i lodhur. Më pyesnin, çka, ku punon babi im – këtë nuk e dija deri vonë.
Rrinte përpara shtëpisë, i kthyer ashtu që kasollja e gjyshit të ishte jashtë vështrimit të tij. I mëshonte me shuplakë cepit të derës së hyrjes. Dhe më vinte keq t’i afrohesha. Mendoja (mbase unë, vërtet unë, mendoja ashtu) se nuk ia vlen barra qeranë. Nuk iu kundërvu babait të vet. S’do t’i kundërvihem as unë atij. Të mos më kundërvihet dikush mua, kur ta kuptoj se kam bërë gjëra të tmerrshme.
„Çka ke në dorë?“ Unë e largova shikimin dhe nuk iu përgjigja. Ai vazhdoi heshtjen e tij, unë timen. Dhe pastaj, përsëri, fshehurazi, i bëra ata dhjetë hapa deri te shtëpia e gjyshit për ta kthyer gjetjen time. Prita disa ditë, pastaj i dogja krejt ato letra. Mbase, disa fotografi janë ende lart, në fund të dollapit. Të tjerat: asgjë. Siç kanë dashur të gjithë.
Dhe më detyruat, kështu papritmas, t’ju flisja për gjyshin. Dhe për gjërat e tmerrshme të cilat i kishte bërë. Ja, për këtë, deri dje heshtej. E as sot nuk flitet për këtë.
Përkthim: Qerim Ondozi
Dragiç Cvjetinoviq
(1981, Beograd), studioi letërsinë serbe dhe atë botërore, merret me punë pedagogjike, me përkthime e shkrime. Ka botuar tregime dhe poezi në revista e antologji të ndryshme siç janë: Znak, Koraci, Braničevo, Emitor, Zeleni konj (Temišvar), Avlija, web faqen SKC Danilo Kiš (Ljubljana), Reč u prostoru (SKC Beograd), Snaga riječi, Crte i reze (Resavska biblioteka), Odakle zovem (Podgorica), Anomalija (Lazar Komarčić), në përmbledhje të prozës së re serbe Pucanja (Službeni glasnik)... Është bashkëautor i romanit The Castle of Fireflies (2014). Kohë pas kohe boton poezi dhe shkrime të tjera në zagrej.blogspot.com.
ažurirano: 31/01/20
