Jasna Raduloviq
Prandaj dëshirojmë të ftojmë autore dhe autorë që në një mënyrë të re e krijuese të mendojnë lidhur me pajtimin dhe të na frymëzojnë me tregime të cilat i tejkalojnë paragjykimet ekzistuese dhe armiqësitë e ngulitura, me tregime të cilat i lëvizin kufijtë. Dhe me këtë t’u ofrojmë mbështetje të nevojshme shoqërive tona.
Tema është pajtimi pas luftërave në kontekstet postjugosllave.
„E ke parë atë e-mail që ta dërgova?“
„Po e lexoj.“
„Pse nuk e dërgon atë tregim për të padukshmit, të kujtohet, atë nga fletorja e verdhë…“
E pabesueshme! Çfarë huqje!! Tre minuta deri në përfundim! Ibro, ç’është kjo punë?? Lojtarët nga banka të gjithë në këmbë, i brohorasin, por tani është vonë, njerëz, shumë vonë, kuptojeni, jo, jo, s’ka më, një rast i tillë nuk do të përsëritet më… Ja edhe trajneri i verdhëkaltërve…
„Nikollë, më dëgjove? Pse nuk e dërgon… Ulja ore zërin, s’po të dëgjoj!“
„Jo. As s’e uli as s’ia dërgoj askujt. Këtë e di ti.“
„Ulja zërin ore!!! Nuk të dëgjoj. Tregimet janë të mira. Ai për të padukshmit është…“
Edhe një rast! Hajde, Zlatan, drita e nënës! Djathtas, djathtas e ke, a nuk e sheh, po, po… goooooool, goooool, 2:1 për suedezët në minutën e fundit para përfundimit! Ibro, Ibro, drita e nënës, këtë veç ti e bën! Çfarë karate goli a la Zllatan, çfarë refleksesh!! Suedezë kokëlartët, mbretër verdhëkaltër!! Oh si e kaloi Ronalldon kur ia…
„Nikollë, ULE! Ma jep atë telekomandë!“
„Nuk ta jap dhe nuk dua! Nuk dua të fitoj famë mbi kurrizin e të vdekurve dhe mbi dhembjen e të gjallëve. Pikë!!“
„Oh, sa i marrë! Dhunti ke, para s’ke. 800 euro do të na vinin shumë mirë. Dimri po afrohet, duhet të blejmë dru për ngrohje, atlete të reja për Matijën, unë me këtë pallto po e kaloj dimrin e gjashtë…“
„Më përpara e vras veten se ta botoj ndonjërin! Të kam thënë!“
„Mos bëj ashtu. Heshtja jote nuk do ta kthejë, këtë e di. Ti mendon se unë e kam lehtë të të lus, a? Se mua nuk më dhemb plaga jonë dhe tregimi yt? Më dhemb, dhe s’e di sa shumë! Por jam nënë! Më duhet të mendoj për djalin të cilin e kemi!“
„Unë timen e kam thënë!“
„E po unë s’e kam thënë timen! Duhet të hajmë, Nikollë, mblidhe veten! Po e ruan atë dhunti tënden në dollap dhe çdo natë po i rregullon, e ne gjatë ditës po vuajmë nga uria! Po të mos isha unë, tashmë do të kishim vdekur!“
„Jellena, kuptoje: nuk dua dhe u krye! Që prej vitit 1995 s’ndalesh: botoje! Të kam thënë: NUK DUA! Nëse ka nevojë, e var veten lart në tavan, por nuk dua!! As-një-rin! Vdisni të gjithë, s’mërzitem! Ajo edhe ashtu ka vdekur, edhe ju mund të vdisni! Asnjëherë, më dëgjon, as-një-herë!“
„Po ti, a ke zemër? Djalin e ke pa atlete! Ajo ka vdekur, nuk mund ta kthejmë!! Na shpëto neve të gjallëve! Mëshirohu, o gur jonjerëzor! Çka paskam parë te ti që u bëra e jotja!!“
„NDALE ATË!“
„NUK DUA!“
Ashtu e përfundonin bisedën. Ai e kërcënonte se do të varej, ajo ulërinte se do të vdiste nëse ai nuk e merr veten. E përplaste derën dhe ia ngriste zërin televizorit. Ajo shkonte në kuzhinë dhe e lëshonte radion. Fshinte pllakat dhe shante. Dyshemenë dhe qante. Dritaret dhe murmuriste. Hekuroste rrobat e hekurosura dhe këndonte. Pastaj ulej në tavolinë, e nxirrte fletoren dhe lapsin dhe fillonte të llogariste faturat, me dorë, që të qetësohej. Ai Nikolla i saj, po të ishte burrë i vërtetë, bashkëshort dhe baba, do të mund të shkruante një tregim për ta. Dhe të fitonte para në atë konkurs për pallton e re, atletet, lakrat, patatet, fasulen, dhe dru. Kështu mendon Jellena e cila në agim, derisa ai fle, fshehurazi në këmishë nate dhe jelek, nxjerr fletoret e tij nga dollapi në korridor, shkon në kuzhinë dhe i lexon. Dhe pastaj, diku rreth orës shtatë, i puth kopertinat e përlotur, i kthen në dollap dhe ia bën gati kafenë.
Por nuk do Nikolla.
U betua. Qëkur e hoqi nga litari, atje në tavan, në vitin 1992, mavi dhe shtatzënë, u betua. Kurrë më. E tregimi ishte për të. Nënën time. Serben tetëmbëdhjetëvjeçare të dashuruar në kroatin shtatëmbëdhjetëvjeçar.
Kurrë s’kam ditur se çka do të duhej të shkruaja në orë të kroatishtes në temën NËNA IME. Fëmijët tjerë kishin nëna dhe mund t’i përshkruanin. Unë timen nuk kam mundur. As s’e kam pasur as s’kam ditur ta përshkruaj. Nikolla dhe Jellena, pas varrimit në verë të vitit 1992, i fshehën të gjitha fotografitë e saj, ai posaçërisht nuk i bënte më ballë shikimit të saj, buzëqeshjes, gjithçkaje të saj pasi që e gjeti në tavan atë mbrëmje pas Lajmeve, e para Sportit. U var në skutë, e strukur, aq shumë deshi të vdiste kur e mori vesh që babai im kishte vdekur. U dëgjua vetëm një tup. Nikolla hipi dhe bërtiti. Jellena vrapoi pas tij, ra përgjatë tij për ta puthur trupin e saj, ende të ngrohtë, të vdekur. Sirena vajtonte. Të dytë e përqafonin dhe e lusnin që t’i falte. T’i falte çfarë?? Po ata nuk e kishin vrarë babanë tim, dashurinë shkollore, jetësore të nënës sime. Nuk e pranonin se ishte luftë. Ata ishin serbë kroatë, ndërsa ai vullnetar kroat i mitur, por ata nuk e kishin vrarë. Serbët tjerë e kishin vrarë, ishte luftë, kishte urrejtje. Unë nuk di si është kur të vdes fëmija, vetëm e di si është kur të vdes nëna, por ma merr mendja se është e njëjta gjë dhe prandaj i kuptoj. E kuptoj se pse shkruan për të dhe nuk i boton tregimet, e kuptoj pse ajo insiston që ai më në fund t’i botojë. Po ta bënte këtë, do ta lëshonin varrën e tyre në botë si kulçedrën pa krye dhe të dytë do të mund ta varnin veten në paqe dhe të gjithë në fund do të ishim një familje e lumtur: nëna ime, babai im, unë, Jellena dhe Nikolla.
E Matija?
Matija nuk është familja ime. Ai ka lindur pas meje. Ka lindur shurdh, është autist qëkur e vaksinuan. Shumë mirë që është i shurdhër. Nuk e merr vesh kur grinden. Tmerr që është autist, askush s’e arrin dot, madje as unë. Është në botën e vet dhe nuk mërzitet për punët e huaja. Kam provuar të bisedoj me të, por nuk më përjeton. Për të jam i padukshëm.
Kjo është qesharake sepse për botën dhe për njerëzit ai është i padukshëm. Matijës i pëlqen të shikojë futboll dhe i pengon kur Nikolla i shurdhër e ngrit zërin deri në fund. Qesh kur këta vrapojnë pas topit. Derisa qesh, Matija nuk dëgjon se është më i zëshëm se televizori, ndërsa Nikolla nuk mund ta qetësojë. Nuk ka telekomandë për Matijën. Nikolla qan kur e sheh Matijën të buzëqeshur. Atëherë ai qesh edhe më zëshëm sepse i duket tmerrësisht qesharake kur plaku qan. I shikoj të dytë. E di atë ndjenjë: dy trena në stacion. Dritaret janë të mbyllura. Prapa njërit qëndron Matija. Prapa tjetrit është Nikolla. Bie shi. Nuk dëgjohen, nuk kuptojnë, nuk mund të komunikojnë. Vetëm mund të shikohen para se njëri nga trenat të niset. E kur niset, niset në drejtim të kundërt, dhe atë papritur, e kjo i dhemb Nikollës më së shumti, nuk ndjen se i kujt është treni, jeta e kujt po lëviz. Vetëm e di se drejtimi është i kundërt dhe se treni yt shkon në drejtim të kundërt nga ai i Matijës.
E kanë quajtur Matija në kujtim të nënës. Nëna ime e donte të dashurin e saj Matijën, babanë tim. Kur mbetën pa shtatzënën e cila mbeti pa të vrarin, kur pas lufte u lindi djali, e quajtën Matija. Megjithëse të gjithë e këshillonin të abortonte sepse ishte shumë e moshuar, Jellena dhe Nikolla nuk mund t’i bënin ballë edhe një varrimi të fëmijës së vet. Nuk ua mori mendja se pas luftës, frikës dhe vdekjes së nënës poashtu nuk do të ishin në gjendje ta përballonin as jetën e fëmijës së vet. Ajo frikë se do të mund ta humbnin e ta varrosnin përsëri, apo ta zbrisnin ende të ngrohtë nga ndonjë litar dhe tavan për shkak të ndonjë lufte të re apo urrejtjeje të vjetër, i çmendte. Dhe kur e vaksinuan dhe kur ai vogëlush i shurdhër e kureshtar përnjëherë u venit dhe u mbyll në trenin e tij me shi, edhe pse të gjithë ndjenin dhembushuri për ta, ata, në njëfarë mënyre të sëmurë, ishin papërshkrueshëm të lumtur. Unë i kuptoj. E di atë ndjenjë kur je i lumtur sepse bota nuk mund të ta rrëmbejë atë gjënë më të shenjtë. Sa për Matijën autist dhe të shurdhër, as bota as lufta s’mund të llogarisnin në të. A nuk është kjo arsye për lumturi të papërshkrueshme? Bindja se nuk ka litar, urrejtje, luftë e cila do të mund të ta rrëmbente fëmijën! Ç’lumturi e mallkuar është kjo!
Veç kur je i padukshëm, je i sigurt. Ta zëmë unë. Kurrë nuk e kam parë nënën, kurrë nuk e kam prekur. Kam vdekur bashkë me të, atë mbrëmje, në tavan, kur na vari. Jellena dhe Nikolla kurrë nuk e morën vesh se ekzistoja, për ta unë që nga fillimi dhe përgjithmonë – mbeta i padukshëm. Unë ia dola t’i mbijetoja luftës sepse jam i padukshëm. Sot në botë vetëm fëmijët e padukshëm janë të sigurt. Babai im e dinte se ekzistoja. Prandaj, mendjehumbur nga lumturia dhe frika, edhe shkeli mbi atë minë në fushën në të cilën e çuan. Babai im i mirë, vetëm ai dhe nëna ime ishin gëzuar për mua! Babai im i marrë, nuk e dinte se të tijët dhe të sajët nuk do të lejonin të ishim bashkë.
Dhe qëkur ne të tre jemi të padukshëm, ne jemi familje e lumtur. Tash askush s’mund t’na bëjë asgjë.
Për detyrë më duhet të shkruaj një tregim për pajtimin. Temë e kotë. Qëndroj përpara pasqyres dhe e shikoj xhamin. Asgjë nuk shoh. Më duhet të pajtohem me faktin se jam i padukshëm për të gjitha pasqyrat e kësaj bote: për sy njerëzish, pasqyra me korniza, apo për dritare trenash. Qëndroj mbi fletoren time të verdhë, lëvizi këmbën dhe kafshoj lapsin. Sikur të paktën Nikolla të mund të më shihte dhe të më ndihmonte me këtë detyrë. Ai shkruan mirë. Unë jo. Mësuesja tha të mendonim se kë do ta kishim pajtuar me më së shumti dëshirë, apo me kë do të pajtoheshin më përpara. E kush jam unë? Unë nuk kam as emër. U nisa të lindja dhe t’i pajtoja ata të nënës dhe ata të babait. Nuk ia dola. E shikoj Matijën. Më i zhurmshëm se televizori. Ai është çamarrok i lumtur, i shurdhër, autist. Erdhi ta pajtojë Jellenën dhe Nikollën. Ia doli. Për sa kohë që grinden për të, do t’u mbijetojnë jetëve të tyre të trishta.
Ma merr mendja se nuk mund t’i pajtosh ata që refuzojnë të pajtohen me veten, me ndërgjegjen e vet dhe me rolin të cilin e kishin pasur në luftë. Se të gjithë kemi pasur role. Për ta, më me rëndësi është të kenë të drejtë sesa të jenë në paqe me veten.
Me të tillët kurrë nuk mund të pajtohesh.
Më duhet të pajtohem me veten: unë jam djalosh i padukshëm dhe tregimi im nuk u intereson njerëzve të cilët mund t’i shohin sytë e vet në pasqyrë. Do t’i them nesër mësueses: disa detyra thjesht nuk mund të shkruhen para kohe.
Edhe ajo është e padukshme, do ta kuptojë.
Përkthim: Qerim Ondozi
Jasna Raduloviq
Adhuruese e madhe e Indisë, qenve endacak, shalqirit dhe shkrimit. Optimiste e guximshme edhe kur është thellë në mut. E egër nga tërbimi dhe pikëllimi kur ballafaqohet me urrejtjen, padrejtësinë, gënjeshtrat dhe manipulimet e mediave, kur ballafaqohet me atë, e keni parasysh, kthim koke në anën tjetër, mbyllje dritaresh më 1941, më 1991, më 2016, vetëm që të mos shihet e vërteta. Por e vërteta shihet, pa e marrë parasysh se si e fshehin, ajo shpërthen, si njolla e fortë këmbëngulës. Ashtu dhe Jasna, nuk heq dorë, ajo e di se çfarë dëshiron dhe atë e realizon.
ažurirano: 01/02/20
