Abid Jariq
Kur vdiq Livanjka, ai u vendos në shtëpinë e saj.
Livanjka nuk la pasardhës, megjithëse thonë se dikur moti ishte martuar. Ai u shfaq befas, u vendos në shtëpi në Hazna dhe nisi të dilte në qytet duke nguruar t’u përgjigjej pyetjeve të kurreshtarëve të cilët shpresonin të mësonin ndonjë gjë rreth këtij plaku. Vetëm u tregoi se e quanin Zeba dhe se ai është kushëri i Livanjkës, edhe pse të gjithë e dinin se ajo nuk kishte farefis. Kur u shfaq një ditë para dyerve të komunës dhe tregoi një letër të mbështjellë me një fjongo të zezë, askush më nuk dyshoi se atij vërtet i takonte ajo shtëpizë.
Ditët kalonin.
Të rrallë ishin ata në këtë qytezë që nuk besonin se ai ishte largqofti vetë. Se, si të interpretohet ndryshe fakti që vejusha e Postierit, përkundër kundërshtimit të ashpër të vëllait, çdo javë i pjek pite, e mbështjell në shami të bardhë të thurur me trëndafilë të kuq dhe e var mbi dorezën e derës së shtëpisë së tij? Apo kur mishtarit Kasap i dhimbte koka aq shumë saqë nga bërtimat e tij nuk mund të filje gjumë as në mahallën e tretë, e ai veç me gisht ia preku një vend në shtëpi dhe Kasapi menjëherë fjeti – pas dy ditësh e dy netësh pa gjumë? Nëse ai nuk është lugat, si është e mundur që çdo pulë të cilën e zonja e shtëpisë nuk mund ta zë i zbret në dorë të çukasë çkado që ai mban në pëllëmbë? Kur para pak kohësh e kishte kafshuar i tërbuari Kudrov, ai vetëm shkundi këmbën dhe asgjë nuk i ndodhi. E ç’mund t’i ndodhte atij kur ka gjak dreqi, thoshin. Gjahtarët e kishin ndjekë Kudrovin tërë ditën dhe para muzgut e kishin kapë në Megjen e Madhe dhe e kishin vrarë në vend; thonë se kishte qarë si njeri dhe se shkuma e përgjakshme i dilte nga goja dhe ishte e llahtarshme ta shikoje. E pastaj, nëse nuk ekzistuaka syri i keq, përse nënat i fshehin fëmijët e tyre prej tij, e fëmijët si për inat i shkojnë t’u japë një fyell të vogël jo më të madh se gishti tregues? Nëse nuk qenka lugat, përse çdo natë rri në bankë prapa shtëpisë dhe me orë të tëra shikon qiellin thuajse nga ai shkëput shenja që vetëm ai i kupton e të cilat nesër do t’i përdorë për magjitë e tij të zeza? Disa shkonin aq larg saqë thoshin se ai nuk ishte njeri por bishë e cila kushedi nga kishte ardhë në këtë qytet t’ia fusë frikën popullit të pafajshëm dhe të mos i japë rehati. Vetëm bishat kanë maskë të tillë në fytyrë nga e cila nuk mund të lexohet gjë. Dikujt iu kujtua Maqani plak i cili thoshte Kur të këtillët, sikur ky, nisin të bredhin rrugëve njerëzit e vërtetë do të duhet të zhduken. S’do të ketë vend edhe për ju edhe për ata“.
Tani që Maqani nuk është më, të gjithë pajtohen se e kishte mirë.
Shkuarjet e shpeshta të djaloshit në pyllin afër nuk mund të kalonin pa u vërejtë.
Meqë ishte ardhacak, nuk ishte e vështirë të konkludohej se ishte nën vëzhgimin e të gjithë banorëve të cilët te i huaji nuk shohin mikun, e sidomos nëse i huaji synon të mbetet në rrethin e tyre. Nuk ishte e vështirë të spikatej mes bungut dhe ahut dhe mbi lëndinat me lajthi. Degët e dendura mundësonin të ndiqej çdo hap i këtij të panjohuri. E ai ndalej vetëm para pishës dhe nëse degët ishin të ulëta, ai e priste vetëm njërën dhe atë të kthyer nga veriu. Atëherë me një thikë xhepi të mprehtë ia hiqte lëvoren, i merrte erë drurit, gjatë, pastaj e vështronte, e prekte me majet e gshtave dhe e priste në disa pjesë gjatësie të njëjtë. Në fund e lidhte të gjithën me një litar, dhe e fuste në një thes të madh leshi mbi të cilën ndonjë thurëse e zonja kishte thurë lulediellin e verdhë.
Ai i cili e përcillte të tjerëve më vonë u tregonte gjithçka që kishte parë. E ata thjesht vinin në përfundim se ai nuk ishte njeri po shejtan.
Ç’është e vërteta, më së shumti i nervozonte gjakftohtësia e tij ndaj krejt këtyre rrëfimeve.
Ç’njeri është ky, pyesnin veten të çuditur, sikur t’ia afroje trëndafilin te hunda, ai prapë do t’i merrte erë barit? Kohëve të fundit, me t’u ndeshur me të, qeshnin me zë edhe pse nuk kishin kurrfarë arsye. Si t’u thuash se gabojnë? – pyetej ky njeri. Si të qeshësh me fatkeqësinë e cila na rrethon gjithandej? – kjo e mundonte tmerrësisht. A t’u tregojë se, pavarësisht qeshjes së tyre, i biri i komshiut të tij të parë pylltarit edhe nesër do t’i vijë te dera t’i ofrojë për pak para ato që i kishte vjedhë nga shtëpia? Apo se atë gruan nga shtëpia në fund të sokakut askush nuk do ta ndalë ta tradhtojë të shoqin e vet sepse ai është në moshë dhe i dobët dhe nuk mund ta ndjekë pas rrugëve të saj të ngatërruara të cilat të çojnë te shumë dyer? Pela, trafikanti, do të vazhdojë të krekoset se si këndon më së miri edhe pse ka kohë që e ka humbë dëgjimin. Kasabaja do të vazhdojë të qeshë me kisharin e vogël i cili për shkak të përmbajtjes së madhe u bë „të flasë me veten“, edhe pse aty-këtu dikush e ndal në rrugë dhe i kërkon ndonjë këshillë.
Me kalimin e kohës hoqi dorë nga synimi t’u shpjegonte gjëra. E kuptoi telashin e tyre ashtu siç ishte pajtuar me të vetin. Lufta ka kohë që ka mbaruar, por në botë ka futur dyshime, dhe askush më nuk i beson askujt. Mosbesimi në veçanti tregohej ndaj të huajit.
Duke dyshuar se mund të jetohej nga shitja e shpendëve nga druri, ata besonin se ai kishte ndonjë dukat të fshehur diku i cili nuk harxhohet dot dhe nga i cili nuk jetohet keq.
Askush kurrë nuk ka parë se si lindin figurat e tij. Por kur kryheshin, njerëzve u bëhej sikur ato me lehtësi do t’u iknin nga duart dhe do të fluturonin drejt diellit, ashrtu siç e kanë zakon shpendët. Disa thoshin se duke mbajtur shpendin e drunjtë ndjenin në pëllëmbë ngrohtësinë e trupit të tij të vockël, dhe se kjo ngrohtësi përhapej rrotull si aromë dehëse dhe e mbërthente krejt qenien duke ia sjellë një disponim të ngjashëm me atë kur duam që një moment lumturie e gëzimi të mos mbarojë kurrë. Në panairet e mëdha që mbaheshin në këtë qytezë katër herë në vit shitej gjithçka, por të gjithë donin t’i blenin shpendët e tij prej druri. E më të shtrenjtat ishin dallëndyshet.
Më të rënë muzgu i parë ulej në bankë prapa shtëpisë.
Dora i shkonte ngadalë te xhepi dhe gishtat ia preknin butësisht flautin. Pastaj buzët i afroheshin instrumentit, të lagura dhe të dridhura sikur donin që ajo prekje e parë të ishte sa më e butë. Gjoksi fryhej e faqet zbrazeshin dhe mbusheshin me ritëm të parregullt. Gishtat me ritëm të jashtëzakonshëm kalonin nëpër vrimat e tubit. Ndërsa muzika luhej koka çdo herë e më shumë i ngritej drejt qiellit, e sytë të lagur dhe krejt të hapur shikonin terrin e mbrëmjes. Fytyra atëherë i relaksohej thuajse asnjëherë nuk e pati atë shprehje të fortë e të shtangur për shkak të së cilës njerëzit i shmangeshin. Pritej vetëm çasti kur trupi do të ndahej nga banka dhe do të nisej drejt qiellit. Sikur ta shikonte dikush, do të shihte se po dridhej i tëri derisa gishtat mbarojnë akordet e fundit dhe se si në fund po shkundet, koka i bie në gjoks, e dora e djathtë me flaut i lëshohet rëndë poshtë trupit të lodhur.
„Kjo është për ty, Shpendar. Vetëm për ty, ta dish, dhe për dasmën tënde e cila s’do të bëhet“, murmuronte në heshtje.
Pastaj nga fyti i dilte një ofshamë e mbytur, ashtu siç njeriu heq barrën të cilën nuk mund ta mbajë.
Atë natë nuk i gumëzhinte koka.
Nuk është shenjë e mirë kjo, mendonte. Ishte mësuar me atë ndjenjë e cila me vite të tëra e përndiqte pamëshirshëm. Derisa erdhi lufta. Nuk kishte vullnet të dilte në kopsht dhe të ulej te banka prapa shtëpisë, larg syve të të gjithëve. U shtri në krevat dhe u kthye drejt dritares gjysmë të hapur. Nuk kaloi gjatë dhe nisën t’i shfaqeshin fotografitë. Si gjithmonë. Me të njëjtën radhitje.
2.
Shpesh thoshte: Kush e vret dallëndyshen, do të jetë mëkatar i pafalur. Dallëndryshja është shpendi që e ka merituar mëshirën e Zotit. Kur Dëshmori u fsheh përpara përndjekësve poshtë urës, vivani deshi ta zbulonte. Vivani bërtiti: Aty është, aty është! Dallëndryshja cicëronte: S’është aty, s’është aty! Për shkak të mëkatit të bërë, Zoti e mallkoi vivanin ndërsa e bekoi dallëndyshen.
E quanin Shpendar.
Dhe e kishte shok Trishtilin.
Laraskën nuk e donte.
Ajo solli ferrat me të cilat i bënë kurorë Dëshmorit. Dallëndryshja duke u fshehur nga Dëshmori vinte dhe me sqep një nga një ia hiqte ferrat të cilat Dëshmorit ia shponin ballin dhe sytë. Për këtë laraskat nuk i vriste, por i kapte dhe i torturonte me torturat e njëjta – ia fuste kokën në ferra apo gjemba.
Të Premten e Madhe i kishte paguar disa fëmijë t’i pastronin disa fole dallëndyshesh dhe t’i mbushnin ato me ëmbëlsira të llojllojshme.
Besonte se dallëndyshet e kalojnë dimrin në ujë.
„Ato fshihen në lumenj e liqene“, thoshte me zë të ulët, me sy të mbyllur. „Me këmbë apo me krahë bashkohen në tufa dhe flenë nën ujë. Në pranverë dalin nga uji vetëm dallëndyshet e reja, e të vjetrave u bijnë flatrat dhe shndërrohen në bretkoca“.
„Dikur në qiell kishte tre diej“, i thoshte Trishtilit, e ai i besonte. „Por, gjarpri i madh i piu dy prej tyre, e të tretin dallëndyshja e fshehu nën krah dhe e çoi lart në qiell. Ata dy diej të zbehtë e të thatë që nganjëherë shihen në qiell, ata i ka përpirë gjarpri, e ai i cili na shndrit sot, atë e ka shpëtuaar dallëndryshja“.
Dinte pothuajse gjithçka për dallëndyshet. Dhe se në islam e quajnë shpend të xhennetit. Trishtili nuk i kishte treguar se persianët besonin se cicërima e dallëndysheve i ndan miqtë dhe i prish miqësitë. Do të lëndohej sikur ta merrte vesh se atje e konsiderojnë si shpend kobzi.
Vazhdoi të vriste zogj edhe atë pranverë ndërsa priste kthimin e dallëndysheve të para. Gjuante vetëm njëherë dhe kurrë nuk ia huqte.
**
Atë pranverë priste me shumë ankth.
„Nëse dallëndyshja e parë vjen vetë, nga martesa ime nuk ka gjë“, e siguronte Trishtilin. „Nëse vijnë çift, do të jesh kumbara ime. Dhe do të na i luash në flaut këngët tona më të dashura, ta dish“.
Derisa thoshte kështu, vraga në anën e majtë të fytyrës dukej se i zgjatej.
Atë pranverë, për herë të parë qëkur njihen, një dallëndyshe e qëlluar i ra para këmbëve.
E pastaj, në vjeshtën e hershme atë vit, edhe Trishtili iu gjend në nishan.
**
Nga kaçubet pranë vinte shushurimë e lehtë me aromë të hidhur trëndafili të egër. Trishtilit iu duk se po i shihte flatrat e kaltra të krahëve të dallëndyshes. Toka tashmë ishte zhytë në vellon e kaltër të natës si në ndonjë kopsht të Lindjes.
Me duar të lidhura u lëkund turma, ndërsa ofshama e tij arriti majen e pishave aty rrotull. Kokat e ulura tundeshin në ritmin e gjunjve të lëkundur që po i afroheshin cepit të greminës shkëmbore. Krateri poshtë këmbëve të përgjakura i dukej si furkë, e cepi i tij, si shigjeta thumbuese, qëllonte çdo bebëz në turmë.
„Djem, kam besim te ju. Mos harxhoni municion. Me një plumb kryeni punë“, bredhte zëri i komandantit.
**
Tre veta i shtynë deri te cepi. Bubullima e qiellit i mbyti tri të shtëna. Bubllonte nga qielli i kthjellët.
Tre të tjerë tashmë qëndronin përpara greminës.
Prisnin urdhrin.
„Zjarr!“ – urdhëroi komandanti.
Një trup mbeti në cep të greminës. Dikush u afrua dhe fort e shtyu me çizmen ushtarake. Pastaj disa herë e fshiu çizmen në bar.
„Deshët tokë, ja ku e keni!“ – shau dhe u kthye te skuadra e pushkatimit.
Shulët e pushkëve tashmë sjellin tre të tjerë buzë greminës. Këta në këtë punë u ndihmojnë dhe përpiqen që gjithçka të dalë ashtu siç kërkojnë shulët e pushkëve.
Te të dënuarit me vdekje më i llahtarshëm është solidariteti i tyre me dënimin.
Gjashtë prej tyre u nisën në të njëjtën kohë. Me ashpërsi e me të shara i ndanë në dy grupe.
„Mos u ngutni. Ju jeni popull i mirë dhe e respektoni radhën. Poshtë gjithsesi do të jeni bashkë“, ulërin komandanti dhe qesh shkurtimisht.
Qetë dhe pa panik, ata i drejtojnë këmbët. Hundët u hapen, e gjoksi u fryhet në aromën e pështirë të barutit dhe lëndinës së shkrumuar.
**
Trishtili është i fundit dhe vetëm. Shikon pëllëmbat e tij gishtat e të cilave për disa çaste do të shtangen poshtë – në fund.
„Tërhiqu!“ – ulërin dikush. „Ai është i imi!“
Trishtili e dallon zërin dhe diçka e hidhur e kafshon poshtë gjirit të majtë.
E ai, Shpendari, përkulet dhe e kap lidhësen në çizmen ushtarake. Këtë e bënte qetë-qetë thuajse para vetes kishte përjetësinë. Kur mbaroi, u drejtua dhe shikoi diku drejt gjetheve që lëkundeshin në këtë muzg të kaltër.
Katër duar të forta, si me dana, e rrëmbyen Trishtilin dhe e vunë në cep të humnerës.
Nuk reziston.
Sërish janë bashkë.
Shpendari dhe Trishtili.
Vetëm se kësaj radhe nuk janë njëri pranë tjetrit, por njëri pas tjetrit.
Skuadra e pushkatimit qëndron e heshtur dhe pa lëvizur. Shulët janë të drejtuar te këmbët.
**
Trishtili e ndien frymën e tij. Thellë dhe në intervale të rregullta lëshon frymën nga hunda si dikur, si përherë kur me plumbin e parë e qëllonte cakun pa gabim.
Të dytë i përshkuan djersët.
Duhet të jetë kjo ndonjë ëndërr, i bluante koka. Kjo nuk mund të jetë e vërtetë.
Dëgjoi se si plumbi hyri në shul.
Mes qiellit dhe tokës nisi të mjegulloihej kurora e kaltër.
Edhe sa? – e thumbonte vetëdijen e Trishtilit me aq forcë saqë donte të ulërinte: Hajde Shpendar, çka po pret? Erdhi vakti!
Te të dënuarit e vdekjes më i pakuptueshmi është guximi i tyre.
**
Shuli prapa shpinës së Trishtilit volli zjarr.
Trishtili u lëkund pakëz por nuk ndjeu dhimbje.
Qenka e mundur të vdiset pa dhimbje? u pre.
E pastaj iu kujtua. Nuk mund ta presë plumbin e dytë.
Dhe u hodh në erë.
Të gjithë ata, të purpurtë nga muzgu dhe të shtangur nga habia, panë se si një dallëndyshe mori rrugën drejt qiellit në vetëtimën e kuqe e cila përnjëherë ndriçoi krejt hapësirën.
3.
Kur në mëngjes e gjeti dikush që nipit për ditëlindje donte t’i blente dallëndyshe, ai tashmë ishte i ftohtë.
Vetëm pak i ishte zgjatur dhe zbutur fytyra, e sytë gjysmë të hapur e të ngrirë shikonin drejt raftit plot shpendë të gdhendur nga të cilët veçohej figura e drunjtë e një djaloshi me vragë të thellë në faqen e majtë.
Përkthim: Qerim Ondozi
Abid Jariq
Abid Jariq lindi në vitin në Duvno, BeH, në vitin 1950. Mbaroi Fakultetin Filozofik në Zarë. Nga viti 1997 jeton në Zenicë ku punon si profesor në gjimnaz në të cilin është edhe drejtor. Është autor i punimeve të shquara nga fusha e gjuhës, letërsisë dhe praktikës pedagogjike. Mori pjesë në një numër përmbledhjesh me tregime të shkurtra. Është autor i katër librave: "Podgradinske priče", "Velika propunta" (roman), "Bijelo na crno" (kolumna, artikuj dhe komente) dhe "Čovjek u vidokrugu" (tregime).
Është fitues i shumë shpërblimeve (Naša riječ, Ulaznica, Susreti Zija Dizdarević, Simha Kabiljo, Milutin Alempijević, etj.).
Kontakti: jaric.abid@yahoo.com
ažurirano: 04/02/20
