Nadia Geras
E shkapërderdhi nëpër shtëpi mishin që e kishte ruajtur në sandëk. Ishte verë, dhe shumë shpejt filloi të kundërmonte.
Kush do ta hante këtë? Nëse mbijetoj, mish s’do të ha më, ishte betuar. Dhe kështu, në moshën gjashtëdhjetepesëvjeçare u bë vegjetariane. Kur filloi gjithçka, të gjithë u bënë bashkë dhe ikën përpara ushtrisë e cila ulërinte në largësi.
E ku do të shkonte ajo. Duhej kujdesur, ahuri plot. Nxehtësi e madhe. Kovat i kishte mbushur plot, kudo që gjente. Që bagëtia të mos vdiste nga etja. Dhe e la të lirë.
Për çdo rast.
Ç’t’i bëjë asaj ushtria? Kujt t’i frikësohej ajo?
Djali i kishte vdekur në ushtri. Që në vitin e parë të asaj lufte.
Nuk dihej se kush e vrau. Të tijët apo të tyret. Nuk pajtohej as me të tijët as me të tyret.
Ia kishin sjellë t’i thoshte lamtumirë. Ia kishin mbështjellë kokën me fashë. Kur e vunë në krevat, filloi t’ia hiqte këpucët. Ishin të përbaltura. Një djalosh qëndroi me të derisa nuk e bëri të dilte nga dhoma. Nuk rezistoi shumë. E kishin çuar t’i ndihmonte, por ajo nuk ishte prej atyre që donin ndihmë. Nuk ishte prej atyre që qanin, ulërinin e përplaseshin përtoke nga dëshpërimi.
Vetëm donte të ishte vetëm me të. I lëshoi roletat e gjelbra në dritare dhe e mbylli derën me karrigë. Dëgjoi zhurmë në korridor, gjëmimin e resë e cila e kishte humbur bashkëshortin, zërin e nipit i cili përpiqej ta qetësonte nënën. Ende nuk po kuptonte asgjë. Ajo ia heq çorapet. Këmbët e bukura, asnjë lyth nuk ka. Sikur ndonjë fëmijë zotërinjsh. Megjithatë i mbulon. Ia dëgjon zemrën. Heshtje. E di se çka do të thotë kjo, por megjithatë ia heq fashën nga goja. Këtë e bën shpejt, me shpresën e cila edhe më shpejt e braktis.
Skarlatina iu shfaq rreth moshës katërvjeçare. Kishte rënë borë e madhe. Temperatura e lartë nuk e lëshoi për tri ditë, e mbulonte të tërin me raki me shpresë se do t’ia largonte nxehtësinë. I kishte lënë krejt punët dhe ishte mbyllur me të në dhomë. Ia numëronte frymëmarrjet. I priste me lumturi ato të thellat, ndërsa e zgjonte kur e kaplonin ato të shkurtrat. Të rrezikshmet.
Ditën e katërt tha, unë, nënë, jam i uritur.
Rakia e kishte kryer punën.
Kjo dhimbje, shumë e fortë për rakinë.
Qëndroi me të ashtu në heshtje derisa trokitjet në derë u bënë aq të forta dhe thirrjet aq të zhurmshme saqë nuk e dëgjoi më as veten.
Qëndroi pranë tij në dhomë kur e morën, qëndroi në varreza pasi e varrosën, dhe në mesin e gjithë atyre njerëzve të cilët kishin ardhur t’i thuanin dy fjalë.
E pa të fshehur në arë misri. Ishte shumë i ri. Uniforma ushtarake shumë e madhe. U nda nga grupi i cili sillej rreth shtëpisë dhe u nis drejt saj. Thuajse e dinte se ku fshihej.
Ishin të zhurmshëm si të gjithë çlirimtarët. U largua prej tyre ndoshta që të pshurrej në qetësi. E pa vazon e kristaltë. U përkul, e çoi, e shikoi dhe e lëshoi me kujdes. Kishte një njollë të kuqrremtë në faqe. Atë me të cilën lind dhe e cila kurrë nuk të braktis. Veç bëhet pak më e errët me kohë, të të shqetësojë çdo mëngjes. Dhe të të kujtojë sa i lumtur je sepse ka mundur të jetë edhe më keq. Shikoi për një çast rreth vetes dhe shikimet iu ndeshën. U shkund dhe u kthye mbrapa.
„S’të bëj gjë“, bërtiti.
„T’qifsha!“, ishte e vetmja gjë që tha para se ta merrte pushkën nga krahu dhe të fillonte të gjuante pa shikuar nëpër misër. Nuk e qëlloi, e as shokët e tij të cilët gjithashtu qëlluan. Kur ra nata dhe ajo mbeti vetëm në fshatin e çliruar u tërhoq në hambar dhe me aromën e vetës e zuri gjumi. U zgjua pesëmbëdhjetë vjet më vonë me kancer në mushkëri.
Sa i bukur ishte kur diplomoi. Atë ditë edhe ajo ishte veshur bukur. Këmishë të bardhë me lule të vogla të kaltra. E hoqi shaminë nga koka. Atë e mbante gjithmonë jo se ishte grua e devotshme dhe e tërhequr, por që t’ia mbronte flokët nga pluhuri dhe kashta.
Secili që shkon në luftë, mendon se ai nuk do ta ketë atë fat, ndërsa prindërit mendojnë se djali i tyre nuk do ta ketë atë fat. Ajo nuk ishte njëra prej tyre. E dinte: nëse fillon lufta, djali i saj do të vdesë. Ata që kanë karakter e pësojnë të parët, prandaj me ankth i dëgjonte boritë e luftës të cilat gjëmonin në televizion. I pëlqenin filmat me kaubojë, një herë në javë pasditeve, i pëlqente ai spiker më zë të thellë dhe ajo spikere që e kishte vajzën Sërna[2] dhe djalin Istok[3].
I pëlqente kjo punë me emra. Në fshatin e saj dukej thuajse ekzistonte veç një emër për djem.
Në prag të luftës iu gërdit televizori. Kur e ndez, grindet me të, nuk i mbetet borxh, e shan dhe e mallkon.
E luste të shkonte në Australi, Kanada, kudoqoftë. Sa kishte mundësi. Mund të shkonte kudo me gjithë ato shkolla, por jo, ai nuk deshi. Nuk ia mori mendja dhe as që e kuptoi se ajo luftë do të mund të ishte aq e tmerrshme. Njerëzit janë të zgjuar, nuk janë të marrë, e qetësonte ai kur ajo ia niste atij muhabeti.
Kush e dëgjon nënën. Bëhu ti nënë dhe lëre fëmijën të niset drejt greminës, e ti mos paralajmëro dhe mos gjëmo.
Në fshat pas Stuhisë[4] u kthye vetëm Danica, asaj në Serbi nuk i pëlqeu, dhe kështu një kohë jetuan bashkë në shtëpinë e saj të vjetër.
Mendoi se nuk do të qeshte më kurrë, por Danica dinte si t’ia kthente buzëqeshjen.
Raditorët nga shtëpia e madhe i kishte ruajtur që nga sulmi i parë i plaçkitësve. Kutërbimi i kishte larguar.
Kur erdhën herën e dytë, kutërbimi nuk u bëri përshtypje. I hoqën radiatorët, i ngarkuan me kujdes në kamion dhe u larguan. Telashe u bëri vetëm kaldaja e ngrohjes qendrore sepse ishte e rëndë.
Kristalet që shndërrisnin në arën e misrit mbrapa shtëpisë i mblodhi një mëngjes dhe ia dërgoi të resë në një valixhe, së bashku me pak para të cilat i kishte ruajtur dhe fshehur për mos dhashtë Zoti. E mos dhashtë Zoti kishte ndodhur. Kristalin nuk e lau në detaje, para se ta paketonte. Dheu kishte depërtuar në ato të çara dhe kristali e kishte ndërruar pak ngjyrën. Duhej larë me furçë. Ajo nuk mërzitej për këto punë edhe kur kristalet ishin në vitrinë.
Tani ia kujtonin kohën kur edhe enët prej kristali kishin kuptim. Prandaj po i dërgon që t’u gjenden në jetën e re. Nuses dhe nipit.
I kishte mbështjellë me shami dasmash me oja.
Nuk donte të shkonte në spital.
„A është kancer?“, e kishte pyetur mjekun. Mjekun nuk e kishte njoftuar për veti por për nipin. Që kur lindi ishte i plogësht dhe kështu u bënë miq me mjekun. Vinte të hante suxhuk e ushqim popullor në shtëpinë e tyre.
„Nuk kam ç’t’ju them.“
„Nuk ka lidhje, doktor“, e ngushëllonte ajo.
„Kam edhe disa punë të pakryera. Veç mos më çoni në spital. Do të rri në shtëpi.“
Në spital e dërguan kur më nuk ishte në gjendje të merrte frymë dhe u rrëzua shkallëve. Danica e kishte lajmëruar urgjencën dhe ajo e gjeti veten në një dhomë me pesë shtretër. Prapë iu kthye frymëmarrja.
Edhe ata që hidhen në det për të vdekur dhe për t’u fundosur, përpëliten në kërkim të një frymëmarrjeje. Askush nuk hidhet dhe thjesht ndalet dhe nuk merr më frymë. Frymëmarrja e ka vullnetin e vet, dhe kështu ajo me plot etje iu dha atij oksigjeni.
E dinte se sa i rëndësishëm ishte ajri i freskët, por ky nga shishja i kishte bërë mrekulli dhe u ngrit pak në shtrat. I dëgjon gratë në dhomë. I shikon ata që i vizitojnë. Ua shikon çantat e zbukuruara. Plot flori. Thonjtë e lyer duken jashtë sandaleve. Sot edhe fëmijëve të vegjël ua lyejnë thonjtë. Kjo e habit nga krevati i saj. E habit edhe ajo se gjithkush sjell çokollata, sheqerka mentoli, dhe lëngje. Secila e sëmurë e ka një dyqan të tërë të futur në atë dollapin e vogël pranë shtratit. Lëngjet në kuti kartoni të radhitura në tavolina të vogla. Në dollapin e saj asgjë. Gjërat e saj i kishte vendosur në tabak. Edhe asaj i ofrojnë, por asaj kurrë nuk i kishin pëlqyer ëmbëlsirat, falënderohet, por nuk merr.
Menjëherë e njohu nga dera. Nga njolla e kuqrremtë në faqe. Vetëm se tani ishte bërë më i madh.
Edhe fytyra i ishte zgjeruar, njolla sikur i ishte rritur dhe fryrë.
„Hajde, gjyshe, po të çoj në rëntgen.“
Ishte i kujdesshëm. U përkul t’ia gjente papuçet nën krevat ndërsa karrocën e afroi te shtrati dhe i jepte udhëzime për gjithçka.
„Vëjeni dorën, gjyshe, kështu rreth qafës sime, dhe do ta keni më lehtë.“
Kur e vuri në karrocë, e rregulloi shtratin që të mos e linin ashtu të shprishur dhe të zbrazët dhe kjo i pëlqeu. Shihet, me edukatë.
„Faleminderit, bir.“
E çoi me ashensor. E shtynte bodrumeve të gjata të errëta të spitalit, madje e tërhoqi shkallëve, dhe pastaj u ulën njëri pranë tjetrit duke pritur në radhë për rëntgen.
„Po shkoj ta ndez një. Doni të qëndroni këtu apo t’ju nxjerr në ajër të pastër?“
„Do të vij me ty, bir.“
E shtyu deri te platoja e vogël nëpër derën e metaltë për furnizime dhe u ul te muri i vogël. E nxori kutinë me cigare.
„Nuk është i shëndetshëm, por ka lezet. Nuk po Ju ofroj. Ju nuk guxoni.“
Ajo qeshi.
„Prej nga je ti, gjyshe?“, pyeti ndërmjet dy tymosjeve të gjata.
„Nga fshati në të cilin ishe edhe ti. Ishe pranë shtëpisë sime. Gjete vazon time.
Nuk doja të të frikësoja.“
„Unë kam gjuajtur drejt jush?“
„Po.“
„Oh, më vjen mirë që nuk Ju kam qëlluar.“
Të nesërmen e dërguan për një vizitë tjetër.
I thanë, nuk guxoni të lëvizni pa Ju thënë ne. Mezi e duroi këtë. I vinte keq që ai nuk erdhi ta çonte. Dhe i vinte pak keq që i tha se ai ishte te ajo.
Ai është i vetmi person që e njihte aty. Dhe tani e kishte larguar nga vetja.
Kur e kthyen nga kontrolli i dytë, në një tavolinë të vogël e priti një vazo e vogël kristali me tri tufa lulebore ngjyrë vjollce.
I kishte mbledhur në kopshtin e tij. Këtë e dinte ajo.
I vinte mirë për lulet, dhe keq për vazon.
Ndoshta s’e ka blerë, e vrante mendjen.
Pasdite erdhi me rroba sportive dhe sa ishte rruar. U ul në krevatin e saj dhe e mori për dore. Shuplakat i kishte të mëdha, ndërsa duart e saj ishin tkurrur krejt, kishin mbetur vetëm ca damarë rreth eshtrave. Si të mos kishin punuar kurrë e të mos kishin çuar kurrë rëndë.
„S’pate nevojë.“
„Nëna ime Ju dërgoi vazon, e unë i mblodha lulet vetë.
Edhe asaj i erdhi mirë që jeni gjallë.“
Përkthim: Qerim Ondozi
[1] Tip i veturës Citroën – vër. përk.
[2] Drenushë – vër. përk.
[3] Lindje – vër. përk.
[4] Operacioni ushtarak kroat Oluja – vër. përk.
Nadia Geras
Nadia Geras u lind më 1963 në Francë. Diplomoi në Fakultetin e Arteve Dramatike të Beogradit, në degën e aktrimit, si dhe në degën e regjisë së filmit dhe televizionit në Akademinë e Arteve Dramatike të Zagrebit. Dy herë u bë nënë. Katër herë u la pa gjuhën e vet. Megjithatë, ende është duke shkruar. E-mail: nadiageras@gmail.com.
ažurirano: 01/02/20
